در ادامه اين مطلب به قلم محمد طالب حيدري اقليم شناس و رئيس اداره هواشناسي استان کردستان آمده است: علت غافلگيري مردم چيست؟ کسي جز خود سيل و باران مقصر نيست؟ صحبت ها حاکي از اين است که باران بدون اجازه تبديل به سيل شده و خسارت به بار آورده و هيچکدام از ارگان ها مثل مديريت بحران و شهرداري و فرمانداري و هواشناسي مقصر نبوده اند، ماجراي قديمي اي که هرکسي قصورش را از خود ساقط و به گردن ديگري مي اندازد و تنها ضررش براي مردم است.

ماجراي تکراري سيل و طوفان: اگر 15 – 10 سال ديگر فيلم و تصاوير قايق سواري داخل خيابان هاي سقز يا سيل سهمگين سوادکوه در غروب روز شنبه و يکشنبه 27 و 28 تيرماه 94را کودکان امروز ببينند مسلماً براي شان بسيار مفرح و در عين حال باورنکردني خواهد بود. حتي بسياري از افرادي که اين رويداد تعجب آور را شاهد بودند و ديدند که چگونه در چشم بر هم زدني دريايي از آب به داخل خيابان ها و جاده ها سرازير شد، ابعاد اين واقعه را بتدريج فراموش خواهند کرد و با گذشت زمان روايت هاي مختلفي از آن تعريف خواهند کرد.

سؤال اينجاست: آيا نهادها يا مراجع رسمي براي ثبت اين گونه رويدادها وجود دارند؟ بايد گفت که متأسفانه خير. اگر همين امروز سراغ نهادهاي مسئول مانند شهرداري ها، مديريت بحران يا فرمانداري و هلال احمر يا بيمه ها برويد و دنبال اطلاعاتي راجع به مهمترين اتفاقات بحراني چند دهه گذشته مانند سيل ها، بيماري هاي واگير و اپيدمي ها و حتي سابقه زلزله و خرابي هاي آن باشيد اميدوار نباشيد که به اطلاعات جامع و تدوين شده اي بر اساس اصول مستند سازي همه جانبه رويداد دست يابيد. اما تا بخواهيد روايت هاي عاميانه و اطلاعات غير کارشناسي فراوان است ، مثلاً به شما خواهند گفت که بله مراسم عروسي فلان شخص بود، سيلي آمد و مراسم را به هم زد يا به دليل خراب شدن فلان پل در فلان مراسم، ما مجبور شديم مسير را دور بزنيم.

سيل هاي روز شنبه 27 و يکشنبه 28 تير ماه 94 در استان هاي غربي و شمالي کشور محيرالعقول و سرسام آور بودند. خسارات جاني و مالي مستقيم و غير مستقيم اين سيل ها گسترده بوده و حتي برآورد خسارات آن بسرعت ميسر نبوده است. فرسايش خاک جزو خسارات غير مستقيمي است که معمولاً به آن توجهي نمي شود. سيل هاي تابستاني بر خلاف اظهار نظر برخي ها در کشور داراي سابقه است و سيل 4 مرداد 1366 تجريش هنوز در ياد تهران نشين هاي ميانسال باقي است، سيل هاي مکرر مشگين شهر و سبلان، سيل نکا در 5 مرداد 78 و سيل گلستان در 20 مرداد 80 و سيل هاي 21 مرداد 84شرق سنندج هم از اين نوع سيل ها هستند.

متأسفانه نوعي انقطاع اطلاعاتي در خصوص برخي رويدادهاي ذاتاً بحران زا وجود دارد که جا دارد بويژه واحدهاي مسئول در دستگاه هاي اجرايي موظف به تدوين گزارش هايي از اين رويدادها شوند و تشکيل بانک اطلاعاتي آن در سطح استان و کشور نيز توسط مديريت بحران در دستور کار قرار گيرد، هرچند اين گفته ها زياد است و اکثريت طبيعتاً به اين امر ضروري واقف هستند اما دو صد گفته چون نيم کردار نيست. به جرأت مي توان گفت هواشناسي به دليل خصلت وظايفش به طور مرتب اقدام به جمع آوري داده هاي آب و هوايي استان ها مي کند و جزو معدود دستگاه هايي است که از يک بانک اطلاعاتي پيشرفته برخوردار است. اما اطلاعات در خصوص تبعات اجتماعي و اقتصادي رويدادهاي جوي مانند سيل، سرما و گرما زدگي، طوفان ها و رعد و برق، بهمن و خشکسالي از جمله وظايف اين سازمان نيست و تنها علت هاي علمي و شخصي، انگيزه برخي گزارش هاي کارشناسي است. کارگروه سيل به طور قانوني و اجرايي در داخل وزارت نيرو و آب هاي منطقه اي قرار دارد، افراد معدودي در کشور از اين امر خبر دارند و ظاهراً صدا و سيما و اصحاب مطبوعات هم از اين امر قانوني مطلع نيستند که در پيگيري بحث سيل اصلاً اشاره اي به وزارت نيرو ندارند در حال حاضر مديريت کاهش خسارات سيل بر عهده وزارت نيرو و کارگروه تخصصي سيل و طغيان رودخانه هاست که در زير مجموعه وزارت نيرو قرار دارد هر چند واسپاري اين مسئوليت در اصل به دليل نشناختن موضوع بوده و بايد قانون مديريت بحران در اين زمينه اصلاح و بخش اطلاع رساني و اعلام سيل به سازمان هواشناسي کشور سپرده شود.

سيل هاي پراکنده در سطح کشور اين روزها تقريباً عادي شده است با يک حساب ساده مشخص مي شود که سربار تلفات دردناک انساني بخش مهمي از درآمد و ارزش افزوده مردم و زير ساخت هاي ارزشمند ملي در سال طعمه امواج مهيب و ويرانگر سيل مي شود. هر چند نمي توان مانع طغيان سيل شد اما واقعاً مي توان از بسياري خسارات سيل جلوگيري کرد؟

به طور کلي سيل ها را در کشور مي توان به دو گونه اصلي تقسيم کرد؛ سيل هاي دوره سرد سال از نيمه دوم مهر تا نيمه دوم ارديبهشت و سيل هاي دوره گرم سال از شروع خرداد تا نيمه اول مهر که لازم است در رسانه ها جهت افزايش اطلاعات عامه مردم در خصوص انواع و نحوه بروز اين سيل ها اطلاع رساني مناسب انجام گيرد.

بارندگي هاي سيل آساي تابستانه

سيل هاي آني و شديد تابستانه به دليل بارندگي هاي آني و سريع در ماه هاي تابستان که به بارش هاي سيل آساي تابستانه يا flash flood شهرت دارند، اتفاق مي افتد که نمونه هاي آن همان سيل هاي تهران و مشگين شهر و سنندج است که امسال هم در 27 و 28 تير ماه در سقز، ديواندره، بيجار، سواد کوه، سيجان و ده ها نقطه ديگر از زاگرس و البرز اتفاق افتادند.

آيا اين نوع سيل ها قابل پيش بيني هستند؟

اغلب در مباحث تلويزيوني به محلي بودن اين نوع سيل ها و دشواري در پيش بيني آن اشاره مي شود، مثلاً در سيل روستاي سيجان اعلام شد چگونه با بارش اندکي که اندازه گيري شده چنين سيلي اتفاق مي افتد. اظهار نظري که آدم را به ياد مجادله هاي پيرامون سيل ويرانگر تجريش در سال 66 مي اندازد که عده اي علت سيل را ناشي از شکسته شدن بند هاي مجهولي در بالادست رودخانه که واقعاً وجود نداشتند، عنوان مي کردند. براي نتيجه گيري سريع از اين بحث بايد گفت سيل به وسيله عوامل مختلفي تشديد مي شود، مانند شيب کوهستان و حوضه آبريز، ضريب نفوذ پذيري خاک، بافت گياهي و جنگلي و... اما عامل اصلي سيل هاي بسيار مخرب تابستانه حجم و شدت بسيار زياد بارش است و ساير عوامل در درجه دوم قرار مي گيرند.

سيل هاي تابستانه در مقياس جغرافيايي نسبتاً کوچک صورت مي گيرند و فقط در چند کيلومتر مربع، اما اين دليل بر ناتواني در پيش بيني نيست هرچند به دقت نمي توان منطقه و نقطه آسيب را پيش بيني و تعيين کرد اما پتانسيل سيل شديد را مي توان در مقياس بخشي از استان بخوبي پيش بيني کرد و اين به معناي لزوم ايجاد آمادگي در عرصه وسيع تري از منطقه سيل است.

در حال حاضر اگر هواشناسي اخطاريه سيل را صادر کند مديريت بحران بايد آن را با نامه به ارگان هاي مختلف اعلام کند و هشدار لازم را بدهد. در سيل اخير، هواشناسي کردستان روز چهارشنبه 24 تيرماه خطر وقوع سيل را اعلام کرد و اين اخطاريه توسط مديريت بحران براي دستگاه هاي مختلف ارسال شد ولي دو روز بعد اخطاريه به دست مسئولان رسيد.

اين نمونه تنها يکي از ده ها مورد تأخير دريافت و پخش اطلاعات است، مديريت بحران ضرورتاً به ازاي هر اخطاريه بايد جلسه فوري اعضاي اصلي مديريت بحران استان را تشکيل دهد. فايده اين جلسه توضيح بيشتر ابعاد واقعه پيش بيني شده و تقسيم وظايف و تعيين کشيک هاي ضروري و دستور لغو مرخصي ها و مأموريت ها به صورت زنده و چهره به چهره است. فايده دوم آن است که بعد از واقعه کسي نمي تواند براحتي قصور بخش خود را به عهده دستگاه ديگري بيندازد و بالاخره عوامل اجرايي مسئول مي شوند نقاط بحراني آسيب پذير را شناسايي و مشکلات را برطرف کنند تا همانند فروردين 91ديگر شاهد امکان بروز فاجعه اي به صورت هجوم سيلاب رودخانه کن به داخل مترو تهران نباشيم.

بايد به اين نکته اشاره کنم که سازمان هواشناسي هم اکنون داراي 3سطح اعلام وضعيت جوي است که يکي صدور بولتن هاي روزانه وضعيت هواست که بدون هيچ تأخيري روزانه منتشر مي شود و روي وب سايت سازمان و ادارات کل استان ها قابل دسترسي است. دومين سطح اطلاع رساني هواشناسي صدور اطلاعيه است که در اطلاعيه تغيير قابل ملاحظه اي از نظر بارندگي، دما يا پديده هايي مانند طوفان گرد و خاک اعلام مي شود.

سومين و بالاترين سطح خبري هواشناسي اخطاريه است. در اخطاريه خسارات جاني و مالي به دليل يک رويداد در پيش محتمل اعلام مي شود.

سيل هاي تابستانه چه ويژگي هايي دارند

سيل هاي تابستانه داراي ويژگي هايي هستند که ضريب خسارات زايي آنها را به مراتب از سيل هاي دوره سرد سال بيشتر مي کند اين ويژگي ها عبارتند از:

-خشک شدن خاک و نفوذ ناپذيري آب بارندگي در آن

- بر اساس برآوردهاي کارشناسي اگر حجم آب توسط مواد سيلابي مانند خاک و شن و بقاياي گياهي و غيره دو برابر گردد قدرت تخريب سيل ده ها برابر مي شود و سيل در واقع توان انفجاري مي يابد.

- قطرات بارندگي هاي تابستانه درشت تر و سريعتر از بارش ساير فصل هاست. بنابراين در برخورد با زمين خشک توان حمل خاک بيشتري يافته و بنابراين اندازه حرکت و توان تخريب گل و لاي سيلابي ناشي از اين بارندگي ها بسيار بيشتر از بارندگي هاي دوره سرد

سال است.

- تابستان چون فصل بارندگي نيست مردم بيشتر غافلگير مي شوند و اغلب محصولات و ادوات کار شامل موتور آلات و لوله ها و تأسيسات آبياري مزارع و باغات و ساير ماشين آلات کشاورزي را در مسيرهاي سيل مي گذارند، عشاير و دامدارهاي چرا رو نيز معمولاً احشام خود را در ساعات گرم روز در اطراف آبراهه ها و بستر خشک يا کم آب رودخانه ها که خنک تر است استراحت مي دهند. بنابراين در شرايط سيل زمان لازم براي واکنش فرار يا خارج کردن اموال خود را نمي يابند و حتي ديده شده که خود نگهبان يا چوپان احشام نيز در زمان استراحت به وسيله سيل غافلگير شده و امکان نجات نيافته است.

- بعضي از گردشگران يا کارگاه هاي جاده سازي يا کارگران کشاورزي و دامداري، داخل دره ها و مسير سيل ها کمپ و چادرهاي اسکان خود را بر پا مي کنند.

- خس و خاشاک طبيعي و آشغال هاي شهري و نيز بقاياي گياهي و کشاورزي و درختان در آبراهه ها و بويژه در دهانه پل ها در اين فصل به حداکثر خود مي رسد که در زمان سيل نخست حرکت آب را سد کرده و آب تجمع يافته و با نيروي تخريبي بيشتري آزاد مي شود و اين امر در داخل شهرها عامل مهمي در خسارات جاني و مالي است.

بنابراين به اين دلايل معمولاً خسارت بارندگي هاي تابستانه بسيار زياد است و طبيعتاً هر گونه تلاشي براي کاهش خسارات اين گونه سيل ها داراي ارزش فراواني است اما پيش بيني سيل و نتيجه گيري درست از رويدادهاي آتي جوي امري است که اگر اطلاع رساني مناسب براي آن صورت نپذيرد و انضباط مديريتي لازم بر آن اعمال نشود داراي اثربخشي مناسب نخواهد بود